Haft Kujawski

Haft kujawski to unikatowa dziedzina rzemiosła ludowego, która przez stulecia rozwijała się na terenie Kujaw, historycznego regionu położonego w dorzeczu Wisły i Noteci. Choć w świadomości ogólnej Kujawy często kojarzone są głównie z żyznymi glebami i malowniczymi równinami, tutejsza sztuka hafciarska świadczy o niezwykłym bogactwie kulturowym tego zakątka Polski. W minionych epokach wiele lokalnych hafciarek dorabiało do domowego budżetu, ozdabiając elementy tradycyjnego stroju wiejskiego. Z czasem zaś, dzięki wysiłkowi entuzjastów kultury ludowej oraz badaczy z muzeów etnograficznych, kujawskie wzory zaczęły trafiać także na współczesne obrusy, serwety czy dekoracje odzieży.

Wspomniany haft, w najbardziej klasycznej postaci, wykonywany był białą nicią, co zapewniało mu subtelną elegancję. Biel tkaniny czy delikatny tiul stawały się zatem naturalnym tłem, na którym pojawiały się wzory florystyczne i geometryczne. Kujawskie motywy w większości nawiązują do roślin: począwszy od wzorów przypominających kwiaty polne czy kłosy zbóż, aż po rozbudowane kompozycje z gałązek i liści. Bardzo charakterystyczne były również misternie dziergane krawędzie i delikatne „ząbki”, nadające haftowi wyraziste kontury.

Ozdobione w ten sposób przedmioty – w szczególności stroje – stały się znakiem rozpoznawczym regionu. Dawniej pięknie haftowane czepce, fartuchy czy kołnierze (tzw. kryzy) zakładano na szczególne okazje, takie jak nabożeństwa, odpusty czy uroczystości rodzinne. Strój z misternym haftem podkreślał status rodziny i jej zamożność, a w niektórych wsiach stanowił rodzaj chluby, którą z dumą pokazywano podczas okolicznych jarmarków. Rękodzieło to stopniowo zyskiwało renomę również poza granicami Kujaw, a wyroby hafciarek trafiały do nabywców z innych regionów kraju.

Współcześnie haft kujawski zaciekawia zarówno koneserów sztuki ludowej, jak i osoby szukające oryginalnych, regionalnych akcentów w modzie czy dekoracji wnętrz. Muzea etnograficzne organizują wystawy i warsztaty, aby każdy mógł poznać tę część narodowego dziedzictwa i, co równie ważne, spróbować samodzielnie wykonać tradycyjne kujawskie motywy. Choć wiele się zmieniło w formach i zastosowaniach tego rzemiosła, to nadal pozostaje ono symbolem lokalnego piękna, zakorzenionego w wielopokoleniowej tradycji.

Tradycja i historia haftu kujawskiego

Kujawy – kraina słynąca z urodzajnych ziem i rozległych pól – na przestrzeni wieków tworzyła specyficzny mikroklimat dla rozwoju różnych dziedzin sztuki ludowej. Zmiany gospodarcze, zwłaszcza w XIX wieku, przyczyniły się do wzrostu zamożności niektórych gospodarzy, którzy mogli sobie pozwolić na kupno lepszych materiałów do szycia. Piękniejsze i solidniejsze płótna, tiule czy adamaszki dawały haftującym kobietom nowe możliwości twórcze, a zarazem kształtowały lokalną modę.

Największy rozkwit haftu kujawskiego przypada na okres od schyłku XIX stulecia do początków wieku XX. Mężczyźni i kobiety w regionie nosili bogato zdobione stroje – w przypadku pań były to zwłaszcza fartuchy, halki i czepce, zwane „kopkami”. Te ostatnie zamawiało się czasem u specjalistek zwanych „kopiarkami”. Były to wykwalifikowane hafciarki, często pracujące w okolicach Włocławka, Radziejowa czy Inowrocławia. Ich umiejętności decydowały nie tylko o estetyce czepca, ale także o renomie właścicielki w lokalnej społeczności.

Ważną rolę w dziejach haftu kujawskiego odegrały jarmarki i targi. Odbywały się one m.in. w większych ośrodkach takich jak Włocławek, Nieszawa, a także mniejszych miasteczkach i wsiach. To tam hafciarki sprzedawały swoje prace, czerpiąc inspiracje z już istniejących wzorów bądź tworząc nowe. Współpraca z lokalnymi tkaczami i krawcami sprawiała, że kujawskie wzornictwo dynamicznie się rozwijało, a same hafty zyskiwały coraz bogatsze formy.

Po II wojnie światowej nastąpił spadek zainteresowania strojami ludowymi, ale dzięki pracy regionalistów i muzealników haft kujawski nie zaniknął całkowicie. Już w latach 50. XX wieku organizowano konkursy i kursy mające ocalić tę tradycję. Wielką zasługę w promocji haftu mieli także lokalni etnografowie, którzy dokumentowali techniki, gromadzili stare wzory i wystawiali je w muzeach etnograficznych. Dziś, dzięki ich staraniom, można wciąż zachwycać się bogactwem kujawskich ornamentów i podziwiać talent dawnych mistrzyń igły i nici.

Elementy stroju zdobione haftem

Grafika poglądowa (artystyczna wizja AI)

Tradycyjny ubiór kujawski, w którym haft zajmował szczególne miejsce, kojarzył się przede wszystkim z białymi koszulami i efektownymi fartuchami. Gospodynie haftowały zarówno elementy codziennego użycia, jak i najbardziej reprezentacyjne części garderoby. Na pierwszy plan wybija się jednak ozdabianie stroju odświętnego, przeznaczonego na uroczystości kościelne, wesela czy odpusty.

Jednym z najbardziej wyrazistych przykładów są wspomniane już czepce (kopki). To rodzaj lekkiego nakrycia głowy, które mężatki wkładały w szczególne okazje. Haft na czepcach często wykonywany był na delikatnym batyście lub tiulu, co wymagało precyzji i solidnej znajomości ściegów. W bogatszych wersjach pojawiały się ażury i aplikacje, a biel misternych wzorów kontrastowała subtelnie z fryzurą kobiety. Ich wytwarzanie nie należało do łatwych – hafciarki musiały brać pod uwagę krój, rozmiar i specyfikę materiału, jednocześnie komponując kwiatowe bądź geometryczne ornamenty w harmonijny układ.

Nie mniej efektownym elementem były fartuchy, szyte zazwyczaj z czerwonego (pąsowego) inletu albo czasem z tkanin w prążki. Białe motywy haftowane wzdłuż brzegów lub przy dolnej krawędzi przyciągały wzrok i mówiły sporo o statusie ekonomicznym noszącej je osoby. Często odrębną strefą w kompozycji były dolne narożniki, gdzie pojawiały się bardziej rozbudowane wzory – róże, kłosy, listki dębowe czy motywy koniczyny. Dla dodatkowego podkreślenia ich kształtu stosowano ząbkowane wykończenia, obszywane ściegiem dzierganym.

Jeszcze innym ważnym dodatkiem, związanym z haftem kujawskim, są kołnierzyki i tzw. kryzy, przyczepiane do białych koszul lub sukienek. Bywały to czasem niewielkie elementy o łagodnym łuku, ale zdarzały się i rozbudowane, kilkuczęściowe formy szczelnie otaczające szyję. Najbardziej okazałe egzemplarze wykonywano na batyście, wykańczając krawędzie drobną koronką bądź dzierganymi ząbkami. Motywy kwiatowe układano symetrycznie wokół szyi, a drobne niteczkowe pączki czy płatki wypełniały wolne przestrzenie.

Tym sposobem haft stopniowo pojawiał się w całym stroju – od drobnych wykończeń mankietów po imponujące dekoracje na spódnicach. Choć dzisiaj ludowy ubiór częściej spotkamy na występach zespołów folklorystycznych czy w muzealnych gablotach, to wciąż stanowi on źródło fascynacji. Każdy ornament jest jak odcisk palca danej twórczyni: zdradza jej wyobraźnię, gust i biegłość w posługiwaniu się igłą.

Motywy i techniki haftu kujawskiego

Grafika poglądowa (artystyczna wizja AI)

Jedną z najbardziej charakterystycznych cech haftu kujawskiego jest niemal wyłączne użycie białej nici. Na tle materiału w żywym kolorze – zwłaszcza czerwieni czy niebieskiego – takie wzory prezentują się bardzo wyraziście. Jednocześnie, gdy pracuje się na białym płótnie lub tiulu, subtelny efekt reliefowy zyskuje szczególną elegancję. Pomimo wąskiej palety barw, lokalne hafciarki potrafiły tworzyć zdumiewającą różnorodność kompozycji.

Najczęściej występują motywy roślinne. Można doszukać się tu stylizowanych kwiatów polnych, pąków róż, a nawet form przypominających kłosy zboża czy kiście winogron. Główny ornament roślinny otaczają drobniejsze listki, gałązki bądź charakterystyczne zawijasy. Na fartuchach geometryczne kształty – takie jak ząbki, kółka czy linie faliste – często tworzą dekoracyjny pas wzdłuż brzegów. Czasem, żeby ożywić kompozycję, wplatano w nią maleńkie dziurki zwane „angielskimi” lub wypełniano przestrzeń snutkami, czyli nasnuwaniem nitek i formowaniem ażurów.

Techniki wykorzystywane w hafcie kujawskim są dość różnorodne. Podstawę stanowi ścieg płaski (tzw. atłasek), który daje możliwość szczelnego wypełnienia płatków i liści. Obrzeża wzorów często zaznacza się sznureczkiem – rodzajem łańcuszkowego ściegu biegnącego wzdłuż konturu. Gdy trzeba wykonać dziurki lub ząbkowane brzegi, sięga się po ścieg dziergany. Niekiedy, dla uzyskania cieniowania czy nadania płatkom trójwymiarowości, hafciarka podkładała dodatkową warstwę nici pod atłasek, uzyskując lekko wypukły efekt.

Efektownym, choć trudnym w wykonaniu elementem są ażurowe wzory uzyskiwane przez wycinanie fragmentów tkaniny i jednoczesne obszywanie krawędzi specjalnym ściegiem. W ten sposób powstają liczne „okienka” układające się w kwiaty czy geometryczne siatki. W niektórych wsiach spotykano się także z przewlekaniem nici przez otworki w tiulu, co przypominało misterne hafty siatkowe.

Oprócz samej techniki ważna była też rola wyczucia artystycznego. Hafciarki pilnowały, by nie przeładować kompozycji i utrzymać spójną stylistykę. W rezultacie powstawały dzieła o harmonijnych proporcjach i pewnym rytmie graficznym. Ta staranność przekładała się na estetykę całego stroju, zwłaszcza że najładniejsze egzemplarze haftowanych elementów często przechowywano na dnie kufra jako rodzinne skarby.

Dziedzictwo i przyszłość haftu kujawskiego

Grafika poglądowa (artystyczna wizja AI)

Choć dzisiejszy świat oferuje niezliczoną liczbę wzorów drukowanych komputerowo, a masowe produkcje dostępne są w każdym sklepie, haft kujawski nadal ma swoich wiernych miłośników. Od lat 50. i 60. XX wieku muzealnicy i etnografowie starali się rejestrować dawne wzory, a także wspierać lokalnych twórców w kontynuacji tej unikatowej sztuki. Organizowano kursy, gdzie starsze hafciarki dzieliły się umiejętnościami z młodszymi pokoleniami. W ten sposób łańcuch tradycji nie został zerwany.

Obecnie można znaleźć warsztaty haftu kujawskiego m.in. w muzeach etnograficznych czy podczas regionalnych festynów. Uczestnicy uczą się ściegów, wzorów i sposobów przenoszenia ich na tkaninę. W wielu domach powstają oryginalne, białe serwety na czerwonawym tle – niczym dawne fartuchy – albo dekorowane poszewki na poduszki. Dla niektórych jest to sposób na utrzymanie więzi z rodzinnymi korzeniami, dla innych – zwyczajna przyjemność i poszukiwanie estetyki innej niż powszechna dziś produkcja masowa.

Współcześni projektanci włączają coraz częściej motywy ludowe do swoich kolekcji, a haft kujawski bywa wykorzystywany jako punkt wyjścia do nowoczesnych interpretacji. Pojawia się na bluzkach, torebkach, czasem na butach czy biżuterii. Takie twórcze adaptacje mogą intrygować osoby młode, dla których tradycja kujawska jest czymś nowym, a jednocześnie lokalnym i autentycznym. W ten sposób haft staje się nie tylko reliktem przeszłości, lecz również aktywną inspiracją dla artystów i rzemieślników.

Ostatecznie, haft kujawski to coś więcej niż tylko ozdoba czy rzemiosło. To opowieść o ludziach, którzy przez dziesięciolecia przekazywali sobie umiejętność wiązania supełków, prowadzenia nici i tworzenia z nich małych dzieł sztuki. To także dowód na siłę estetyki, która potrafi wyrosnąć w lokalnej społeczności i przetrwać liczne zawirowania historyczne. Patrząc na misternie wyhaftowane gałązki na czerwonym płótnie bądź obserwując delikatne motywy na białym tiulu, można docenić kunszt i wyobraźnię pokoleń kobiet, które tym sposobem znalazły dla siebie artystyczne spełnienie. Dzięki ich pracy i pasji piękno kujawskiego haftu przetrwało do dziś i nadal cieszy oczy, dumnie przypominając o swojej długiej, regionalnej historii.