Tańce Kujawskie – Kujawiak i Oberek

Kujawy od wieków uchodzą za krainę żyznych pól, gościnnych ludzi i wyjątkowo bogatej tradycji ludowej. Choć w Polsce mamy wiele zróżnicowanych form tanecznych, to właśnie w tej części kraju narodziły się dwa pełne wdzięku tańce: kujawiak i oberek. Nazywane często „tańcami okrągłymi” (bo wykonuje się je w rytmie mazurkowym), przez stulecia stanowiły nieodłączny element obrzędów weselnych, dożynek czy zabaw karnawałowych na wsiach Kujaw, Wielkopolski czy Mazowsza. Z czasem, gdy polska kultura zaczęła się przenikać ze światem dworskim i salonowym, kujawiak i oberek awansowały do rangi tańców narodowych, obok poloneza, krakowiaka i mazura.

Samo określenie „kujawiak” przylgnęło do wolniejszego z tańców wirowych i wprost odwołuje się do nazwy regionu, z którego się wywodzi. Etymologia „oberka” jest natomiast łączona ze słowem „obracać się” (co w niektórych okolicach Kujaw zapisywano jako „obertas”), wskazując na wirujący charakter ruchu. Choć oba tańce współdzielą trójmiarowy rytm i silne akcenty na pierwszej części taktu, różnią się tempem, dynamiką oraz ogólnym nastrojem. Kujawiak jest bowiem łagodny i liryczny, oberek zaś pełen werwy i nagłych przytupów.

Zarówno w dobie przedrozbiorowej, jak i w XIX wieku, tańce kujawskie zyskiwały sympatię nie tylko wśród mieszkańców wsi, ale także wśród szlachty i mieszkańców miast. O ile początkowo pojawiały się wyłącznie przy ludowych kapelach i w prostych karczmach, o tyle z czasem zaczęły gościć w dworkach oraz salonach ziemiańskich. Wyższe sfery fascynował rytmiczny urok i prostota tańców z Kujaw, a zarazem możliwość wplatania popisowych figur tanecznych. Taka ewolucja sprawiła, że kujawiak i oberek, choć osadzone w chłopskiej rzeczywistości, zdołały przeniknąć do obiegu narodowego i stać się częścią wielopokoleniowego dziedzictwa.

Dziś kujawiak i oberek pozostają żywe za sprawą zespołów folklorystycznych, które troszczą się o to, by tradycja nie zanikła. Organizuje się też liczne festiwale, a do najgłośniejszych należy choćby „Od Kujawiaka do Oberka” w Łącku czy wydarzenia odbywające się w Opocznie i na Mazowszu. Podczas tych imprez można podziwiać tancerzy w barwnych strojach ludowych, usłyszeć skoczne nuty grane przez wiejskie kapele, a przede wszystkim – poczuć klimat dawnej, polskiej wsi, wypełnionej śpiewem, śmiechem i wspólną radością tańca.

Kujawiak – taneczny rytuał spokoju

Grafika poglądowa (artystyczna wizja AI)

Kujawiak to taniec o metrum trójmiarowym (3/4), który od pierwszych taktów wyróżnia się spokojnym tempem, a zarazem charakterystyczną dla rytmów mazurkowych akcentacją. Przez niektórych nazywany bywa „śpiącym” czy „kolebanym”, co idealnie opisuje jego kołyszącą atmosferę. Muzyka do kujawiaka nierzadko ma wydźwięk minorowy, nadając mu nutę melancholii i głębokiej refleksji. Właśnie dlatego bywa łączony z malowniczymi pejzażami kujawskimi – szerokie równiny i stonowana kolorystyka pól zdają się korespondować z płynnością jego rytmu.

Podstawą ruchu w kujawiaku jest łagodny chód oraz obroty, które w odróżnieniu od dynamicznego oberka nie porywają tancerzy w wir, lecz raczej pozwalają im sunąć miękko po podłodze. Tradycyjnie pary tańczyły w bliskim objęciu: partner lewą rękę trzymał w pasie partnerki, a prawą dłoń miał lekko uniesioną, co nadawało figurze elegancji. Kroki stawiano nisko, z niewielkimi przytupnięciami, uwydatnionymi głównie w końcowych akcentach frazy muzycznej. Kujawiak, jako taniec bardziej powściągliwy, dawał też dużo przestrzeni na tzw. śpiewki – proste, często improwizowane przez członkinie rodziny czy weselnych gości krótkie przyśpiewki, rozwijające fabułę zabawy.

Istotną rolę w kreowaniu nastroju kujawiaka odgrywają melodie, grane zazwyczaj przez wiejskie kapele, w których skład wchodziły skrzypce, basetla (zwana sukesem) i czasem bębenek. Ich stonowany, rozmarzony dźwięk podkreślał melancholijny charakter tańca. W czasach dworskich częściej grywano go na fortepianie, co widać chociażby w mazurkach Fryderyka Chopina, gdzie pobrzmiewają kujawskie inspiracje – niektóre sekwencje rytmiczne lub kadencje przywodzą na myśl liryzm tańców z okolic Włocławka czy Inowrocławia.

W praktyce tanecznej kujawiak często poprzedzał bardziej żywe pląsy. Bywało tak, że na wiejskich weselach powoli rozpoczynano zabawę łagodnym kujawiakiem, by z czasem przechodzić do coraz szybszych i bardziej żywiołowych tańców. Dla wielu młodych par był też pretekstem do subtelnego zbliżenia – w tym tańcu liczyła się zgodność kroków i wzajemne zrozumienie partnerów, co bywało symbolicznym wstępem do budowania relacji w małżeństwie.

Oberek, czyli wirująca energia

Grafika poglądowa (artystyczna wizja AI)

O ile kujawiak przypomina liryczną opowieść, o tyle oberek – również trzymiarowy – jest jego przeciwieństwem pod względem dynamiki. Nazwa „oberek” pochodzi od „obrotu” czy „obracania się”, co doskonale oddaje istotę tego tańca. Tempo jest tu szybkie, a w niektórych wariantach wręcz zawrotne. Tancerze wykonują kolejne obroty przy akompaniamencie skocznej kapeli, gdzie rytm wybijany jest często przez mocniejsze uderzenia w bębenek lub przytupy tancerzy.

W obereku tradycyjne kroki obejmują drobne posunięcia stóp oraz silne akcenty rytmiczne. Partnerzy wirowali w miejscu lub wokół sali, przy czym mężczyzna dość często popisywał się efektownymi figurami: przysiadami, przytupywaniem albo hołubcami (czyli uderzaniem obcasem o obcas w trakcie skoku). Kobieta zaś, by dotrzymać kroku rozbawionemu partnerowi, musiała wykazać się niemałą kondycją i umiejętnością kontrolowania rozpędu podczas obrotów.

Rola mężczyzny w oberku to nie tylko prowadzenie w tańcu, ale też dbanie o rytm i spontaniczne sygnalizowanie zmian kierunku czy przyspieszenia. Dobry tancerz potrafił „szarpać” tempo i modulować dynamikę, podczas gdy partnerka odpowiadała mu lekkim uniesieniem spódnicy czy zalotnym ruchem głowy. Dzięki temu oberek – zwłaszcza na wiejskich zabawach – uchodził za szansę zaprezentowania indywidualnych popisów każdej pary.

Co ciekawe, w wielu regionach (np. na Mazowszu czy Radomszczyźnie) oberek stał się niemal wszechobecny, a miejscowi muzycy nazywali go również „wyrywanym” czy „zawijanym”. Odcienie i tempo oberka różniły się w zależności od lokalnych zwyczajów, ale wszędzie ten taniec kojarzono z żywiołową zabawą, potężną dawką energii i humoru. Na Kujawach, oberek niekiedy bywał łączony w pary z kujawiakiem – po spokojnej, nastrojowej części, przychodził czas na roztańczoną eksplozję radości.

Dzisiaj oberek pełni ważną funkcję w repertuarze zespołów folklorystycznych, które niejednokrotnie prezentują jego widowiskowe choreografie na scenach w kraju i za granicą. Właśnie tam widać wszystkie atuty dynamicznego tańca: przenikające się obroty, krótkie skoki, mocne akcenty muzyczne i oryginalne ludowe stroje, wirujące w takt szybkich dźwięków skrzypiec.

Rola tańców kujawskich w polskiej kulturze

Kujawiak i oberek, uznawane za dwa z pięciu polskich tańców narodowych, stanowią nieodłączną część naszego dziedzictwa kulturowego. Ich znaczenie w polskiej tradycji tanecznej jest trudne do przecenienia – od stuleci towarzyszyły mieszkańcom wsi w chwilach radości, podczas wesel, dożynek i wszystkich ważniejszych uroczystości rodzinnych czy sąsiedzkich. Z kolei na dworach szlacheckich i w miastach fascynowały egzotyką ludowych rytuałów, stając się ozdobą salonowych bali. Taka wielowarstwowa obecność w społeczeństwie przyczyniła się do tego, że kujawiak i oberek wciąż żyją i ewoluują.

Polscy kompozytorzy – w tym Fryderyk Chopin, Ignacy Jan Paderewski czy Grażyna Bacewicz – niejednokrotnie sięgali po melodie i rytmy właściwe tym tańcom, przemycając ludową inspirację do swych utworów fortepianowych i orkiestrowych. Z kolei w XX wieku pojawiły się stylizacje sceniczne, które z jednej strony wydobyły artystyczną esencję kujawiaka i oberka, a z drugiej wprowadziły dodatkowe elementy choreograficzne. Zespoły takie jak „Mazowsze” czy „Śląsk” do dziś z powodzeniem wystawiają opracowane formy tańców kujawskich, zachwycając nimi publiczność na całym świecie.

Pod względem strojów, region kujawski kojarzy się z dość ciemnymi barwami spódnic i sukman, a także charakterystycznym haftem. W przypadku kujawiaka, kobiety nierzadko zakładały fartuchy w czerwonym lub granatowym kolorze, z białymi haftami i koronkami. Do tego dochodziły kwieciste chusty, wianki bądź zapaski, a mężczyźni nosili proste, ciemne spodnie i kamizelki. W oberku, zwłaszcza na występach scenicznych, stroje bywały uzupełniane o elementy ozdobne: barwne pasy, wstążki czy kapelusze z piórami. Stroje te wzbogacają wizualny aspekt tańca, podkreślając różnicę między wyważonym kujawiakiem i pełnym energii oberkiem.

We współczesnej Polsce tańce kujawskie zyskują nową publiczność dzięki festiwalom folklorystycznym i warsztatom, które przyciągają coraz więcej osób zainteresowanych korzeniami narodowymi. Z jednej strony mamy młodzież, chcącą odkryć autentyczne brzmienia i kroki, a z drugiej – doświadczonych artystów pragnących eksperymentować, np. łącząc oberek z elementami jazzu lub muzyki elektronicznej. Ten twórczy dialog między tradycją a nowoczesnością sprawia, że kujawiak i oberek nie zamykają się w muzealnej gablocie, lecz nadal inspirują kolejne pokolenia.

Tak więc obydwa tańce to nie tylko piękna pamiątka po dawnej wsi, ale też żywa forma wyrazu, na którą składają się rytm, ruch, kolor i emocje. Kujawiak zachwyca kołysaniem, nostalgią i subtelną elegancją, oberek zaś porywa w wir obrotów, krzykliwych przyśpiewek i brawurowych popisów. Stanowią idealny duet, pokazujący, jak bogata i zróżnicowana potrafi być polska kultura taneczna. Kto choć raz widział występ zespołu ludowego, ten wie, że kujawiak i oberek potrafią oczarować nie tylko rodaków, lecz również widzów z całego świata, będąc bezcennym skarbem naszego dziedzictwa narodowego